ALEV ALATLI’NIN ESERLERİ

Romanları

Yaseminler Tüter mi Hâlâ? (1984)

Alev Alatlı’nın ilk romanı Yaseminler Tüter mi Hâlâ?, Kıbrıs sorununu bireyin yaşadığı çatışmalar üzerinden ele alır. Romanda Kıbrıs, Menaslar’ın dünyasında “Anadolu’yu da içine alan büyük Yunan ve Bizans medeniyetlerinin” parçası olarak görülürkenTürkler için zamanla “Anadolu kara parçasından koptuğu sanılan” bir “yavru vatan” kimliğine bürünmüştür. Alatlı, bu tarihsel ve siyasal gerilimi bir kadın karakterin bireysel hikâyesi üzerinden işler ve diğer siyasal krizlerde olduğu gibi çatışmanın nihai yükünün yine insanın omuzlarında biriktiğini vurgular.

“Taş da yumurtanın üstüne düşse, yumurta da taşın üstüne düşse, olan yine yumurtaya olur (bir Rum atasözü). Bana sorarsanız insanoğlunun hüznüdür ve her zaman olan yumurtaya olur.”

İşkenceci (1987)

Alev Alatlı, ikinci romanı İşkenceci’de, toplumun yüzleşmekte zorlandığı işkence olgusunu merkezine alır. Eserde Türkiye’nin yakın tarihinde iz bırakan darbe dönemleri, işkenceyi uygulayanın karanlık yüzü ile işkence görenin direnci üzerinden anlatılır; insan onurunun sınandığı anlar, sessiz çığlıklar ve adalet ile özgürlük uğruna verilen mücadele, romanın temel izleğini oluşturur. Bu eser, yayımlandığı yıl Türkiye Yazarlar Birliği Yılın En İyi Roman Ödülü’ne değer görülmüştür.

“İşkenceci’nin ana fikri, işkence yapanla işkence gören arasındaki farkın bir kontrplak kadar ince olabildiği. Yani kontrplağın bu tarafında oturan polis, öbür tarafta olabilir; öbürü, bu tarafta olabilir. Bu, genel bir gözlemin sonucu. Çünkü çok uzun zaman, sol ve sağın saygın militanlarının aynı durumda olduğunu gördüm. Ülkücüleri de solcuları da tanıdığım, kadın-erkek ne kadar benzediklerini benden başka gören yok mu Allah aşkınıza diye karalar bağladığım yıllar.”

“OR’DA KİMSE VAR MI?”

“Or’da Kimse Var mı?” serisi, Viva La Muerte! Yaşasın Ölüm (1992), ‘Nuke’ Türkiye! (1993), Valla, Kurda Yedirdin Beni (1993) ve O.K. Musti, Türkiye Tamamdır! (1994) adlı dört kitaptan oluşur. Alatlı, bu seride 1990’lı yılların yabancılaşma duygusu, ölüm algısındaki sarsıntı, sağ-sol kutuplaşması ve terör gibi kronikleşmiş toplumsal meselelerini keskin bir bakışla ele alır. Türkiye’nin son otuz yılını kapsamlı biçimde irdeleyerek toplumsal sorunlara yalnızca teşhis koymakla kalmaz, kimi konularda çözüm önerileri de geliştirir.

Seride, farklı siyasi görüşlerden gelen ve entelektüel olma çabası taşıyan karakterlerin yozlaşma ve dönüşüm hikâyeleri anlatılır. Alatlı, bu bireysel kırılmaları, Türkiye’nin toplumsal atmosferini ağırlaştıran, temel etkenlerden biri olarak değerlendirir.

OR’DA HÂLÂ KİMSE VAR MI? 

“Or’da Hâlâ Kimse Var mı?” başlığı altında toplanan beşinci kitap Beyaz Türkler Küstüler (2013), serinin önceki eserleriyle kurduğu düşünsel hattı yeniden gündeme taşır. Alatlı, bu kitapta serinin başlangıç noktasına dönerek entelektüelin toplumsal rolü, sorumluluğu ve konumlanışı üzerine yeniden yoğunlaşır.

“Benim burada yapmaya çalıştığım şuydu: Türkiye’nin son yüzyıl içindeki serüvenini anlatmaya çalıştım. Duygusal olarak o serüven nasıl bir şeydi? Denemelerimiz, köklerden kopmayı denedik, olmadı, geri döndük. … Bir cümlemiz olmalıydı. Türkiye’nin o cümlesini kuramadığımız bir gerçek. Biz ne yapmaya çalışıyorduk?”

SCHRÖDİNGER’İN KEDİSİ SERİSİ

Kâbus (1999) ve Rüya (2001) 

“Schrödinger’in Kedisi” serisinin ilk kitabı Kâbus, Türk edebiyatında hacmi ve distopik kurgusuyla dikkat çeken bir romandır. Alatlı, romanın kahramanı İmre Kadızade’nin “Yeni Dünya Düzeni”nin temsilcileri tarafından yargılandığı sahneler üzerinden, kurgusal olarak ülkeyi yıkıma sürüklediği varsayılan doksanlı yılların Türkiye’sine ayna tutar.

Serinin ikinci kitabı Rüya, “Yeni Dünya Düzeni”ne karşı “Onarımcılar” adıyla tanımlanan bir grubun direnişini merkezine alır. Romanda Millî Mücadele’ye yapılan göndermeler belirgin bir yer tutar; Onarımcılar ise yabancılaşmaya karşı geçmişiyle bağ kurarak yeni bir entelektüel bilinç oluşturmayı amaçlayan bir direniş hattını simgeler.

Rüya’nın yayımlanmasından sonra “Onarımcılar” adıyla bir e-posta grubu kurulmuş ve bu platform, düşünce kuruluşu niteliğinde uzun yıllar fikrî tartışmalara ev sahipliği yapmıştır. Bu oluşum, edebiyat sosyolojisi açısından incelenmesi gereken, özgün bir okur-yazar etkileşimi örneği olarak değerlendirilir.

“Bu postmodern faşizm ortamında ananızla bile kader birliği yapmıyorsunuz, her şey satılığa çıkarılmış oluyor. Kendinizi kim daha çok verirse onun sahip olduğu bir müzayedede buluyorsunuz ve bir bakıyorsunuz ki alanlar da satanlar da öz kardeşleriniz!” (Kâbus)

 Kadere Karşı Koy A. Ş. (1995)

Alev Alatlı, Kadere Karşı Koy A.Ş. adlı romanında bu kez odağını toplumsal yaşama çevirerek kadınların “kader” olarak görülen sınırlara karşı verdikleri mücadeleyi işler. Çalışan, üreten ve kendi alanlarında başarı kazanmış kadınların ortak dayanışması, romanın temel hareket noktasını oluşturur; anlatı, kadın kahramanın yaşamını belirleyen koşullara karşı koyma ve kendi yolunu açma çabasına odaklanır. Romanın sonunda kahraman, “birlikte olmak istediği tek kişinin kendisi olduğunu” keşfederek özgürleşme sürecini tamamlar.

“Kadınların hayatının esası ertelemektir aslında. Biz, yapmak istediğimiz veya niyetlendiğimiz şeyleri kendi dışımızdaki oluşumların lehine ertelemek üzere kurgulanmışızdır. Buna düşünmek de dâhil. ‘Şu bulaşıkları kaldırayım da sonra!’ şartlanması yerleşmeye görsün! Tavuklar gibi, iki metre uçar, konar, eşelenme görevimizi yerine getirir, sonra bir iki metre daha uçar, yine eşelenme görevimize döneriz. Kanatlarımızı sınayacak kesintisiz zamanlarımız asla olmaz.”

GOGOL’ÜN İZİNDE SERİSİ 

“Gogol’ün İzinde” başlıklı nehir romanının ilk kitabı Aydınlanma Değil, Merhamet! 2004 sonbaharında yayımlandı; diziyi Dünya Nöbeti (2005) ile Eyy Uhnem! Eyy Uhnem! (2008) izledi. Entelektüeli toplumun temel unsurlarından biri olarak konumlandıran Alatlı, bu seride Batı’nın “aydınlanma” adıyla dayattığını düşündüğü değerlerle hesaplaşır ve tartışmayı Rusya üzerinden genişleterek kültürel kader benzerliklerine odaklanır. Aydınlanma merkezli aklın karşısına merhameti koyan romanda yabancılaşma karşıtlığı, yerellik bilinci ve entelektüel kibre yöneltilen eleştiriler öne çıkar; bilgi istibdadı, tek tipleşme ve toplumsal yaşama müdahale gibi kavramlar ise serinin temel sorgulama alanlarını oluşturur.

“Batılı aydınlar Aydınlanma’dan kaynaklanmayan hak ve özgürlüklerin var olabileceği düşüncesine tahammül edemiyorlar… Batılı inteligenti, siyasi özgürlüğün ruhani bir temeli olabileceğini aklından geçirmek bile istemiyor.”

Türkiye ve dünyanın içinde bulunduğu yıkım karşısında derin bir üzüntü duyan ve bu buhrandan çıkmak için elinden geleni yapmaya azmeden, dünyayı bilen ve tanıyan, kendi değerleriyle barışık Türk entelektüeli, Alev Alatlı romanının değişmez kahramanıdır.

ŞİİR KİTABI

Eylül 1998 (1998)

Alatlı, tıpkı resim denemeleri gibi şiir alanında da kalem oynatmıştır. Nesir-nazım türünde tek denemesi olan Eylül 1998, 1998 yılında basıldı. 

“Deve dikenlerini de ısıtır güneş

Kahkaha çiçeklerini de 

Boş bir tesellidir

Tarafsızlığı

Beden boşanınca yardan

Kalan abes yığınağı

Ağyardır kenet olmayan can ağyar

Doldursa da sayfalar 

Dedikodusu”

DÜŞÜNCE YAZILARI, ÇEVİRİLER, SEÇME METİNLER

Alev Alatlı, Türk fikir hayatının en üretken entelektüellerinden biriydi ve her koşulda üretmeye devam etti. Yazmaktan, konuşmaktan ve düşüncesini paylaşmaktan hiçbir zaman geri durmadı; kendi deyimiyle “reçel kabını ileri itip mutfak tezgâhında yazmak” yazmanın en temel sırrıydı. Ardında, romanlarının yanı sıra eleştiri ve deneme metinleri, köşe yazıları ve çeşitli video kayıtlarını içeren, geniş bir külliyat bıraktı.

1985 ve 1986 yıllarında Alev Alatlı, Edward Said’in “Haberlerin Ağında İslam” ve “Filistin’in Sorunu” adlı eserlerini Türkçeye kazandırdı. Filistin meselesine dikkat çekmek amacıyla yürüttüğü bu çalışmalar nedeniyle 1986’da Tunus’ta sürgünde bulunan Yaser Arafat tarafından Özgürlük Madalyası ile onurlandırıldı.Said, Alatlı’yı derinden etkileyen düşünürlerden biri olmuş; Alatlı eserlerinde Said’e duyduğu fikrî yakınlıktan, özellikle Filistin konusundaki duruşundan sıkça söz etmiştir. Onun Filistin’e ilişkin tutumunu güçlü biçimde destekleyen Alatlı, Said’i “namuslu bir entelektüel” olarak nitelendirir.

Aydın Despotizmi (1986) 

Alatlı, Aydın Despotizmi adlı eserine manifesto niteliğinde güçlü bir girişle başlar. Bu başlangıçta, düşüncenin ve edebiyatın dar bir çevrenin vesayetine bırakılmasının kültürel hayatı zayıflatacağını vurgular. Ona göre istibdadı yalnızca saraylarda, meclislerde ya da bilinen kurumsal yapılarda aramak yanıltıcıdır; baskıcı tutum, zaman zaman “aydın” sıfatını taşıyan ve kendi konumlarını korumak adına yeniliğin önünü kesen zümrelerde de varlık gösterebilir.

Safsata Kılavuzu Laf Ola Beri Gele (2001)

Alatlı’nın koordine ettiği kolektif bir çalışma olan Safsata Kılavuzu: Laf Ola Beri Gele, düşünme ve akıl yürütme süreçlerinin öğretilebilir yönüne odaklanır. Eserde hatalı akıl yürütme biçimleri ve çeşitli safsata türleri ele alınır; bu çerçevede hem akademik hem de gündelik hayatta karşımıza çıkan iddia ve görüşler örneklerle değerlendirilir. Alatlı, aynı temayı daha sonra Hadi Baştan Alalım! Aklın Yolu da Bir Değildir (2009) ve Ben Böyle Düşünüyorum Demekle Olmuyor! (2018) adlı kitaplarında yeniden işlemiştir.

“Zekâ, ham akıldır, yetmez.

Terbiye edilmemiş akıl, atıl kalır.

Aklın ölçüsünü tutturamamış düşünce, nafiledir.

Aklını başına topla, mantıklı ol.”

En Emin Yol (2004)

En Emin Yol, 19. yüzyılda Tunuslu Hayreddin Paşa tarafından kaleme alınmış, önemli siyasal risalelerden biridir. Eser, 2004 yılında Alev Alatlı ve Şehabettin Yalçın tarafından Türkçeye çevrilmiş; Alatlı, metnin özellikle Nasihatname geleneğinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağını belirtmiştir.

Hollywood’u Kapattığım Gün (2009)

Alatlı, Hollywood’u Kapattığım Gün (2009) adlı eserinde anlatı sınırlarını genişleterek belgesel üslubunda kurgulanmış bir metin ortaya koyar. Kitapta Hollywood, sinemanın güçlü bir ticari endüstriye dönüştüğü ve ulus anlatılarının hem inşa hem de pazarlanmasında etkili bir araç hâline geldiği yönleriyle ele alınır. İlk kez 2009’da Hollywood’u Kapattığım Gün adıyla yayımlanan eser, 2021’de Suç Ortağı Hollywood: Kaan’ın Kitabı başlığıyla yeniden basılmıştır.

Funda’nın Mutfak Rehberi (2011)

Funda’nın Mutfak Rehberi, Alev Alatlı’nın yazarlığındaki çok yönlülüğü gösteren, özgün çalışmalardan biridir. Yemek kültürünü, gündelik hayatı ve toplumsal hafızayı esprili bir üslupla bir araya getiren bu hacimli eser, mutfak üzerinden kültürel bir okuma sunar. Alatlı, mizahı ve gözlem gücünü kullanarak yemek tariflerini yalnızca bir mutfak kılavuzu olmaktan çıkarıp kültürel bir anlatıya dönüştürür.

Batı’ya Yön Veren Metinler (2010) 

Dört ciltten oluşan Batı’ya Yön Veren Metinler (2010), MÖ 1400’lerden II. Dünya Savaşı’na uzanan yaklaşık üç bin yıllık dönemde Batı düşüncesini biçimlendiren metinleri, bir araya getiren, kapsamlı bir antolojidir. Yaklaşık bin metinden oluşan bu derleme, Türk okurunun Batı zihniyetinin oluşum sürecini, bu süreci besleyen felsefi serüveni ve tarihsel kırılma noktalarını kendi dilinde takip edebilmesini amaçlar.

“Batı zihniyetinin gerçeği şeklindeki ifademizin, günümüzün en iddialı evrenkentlerinin mutabakatını yansıttığından emin olduk. Batı’ya Yön Veren Metinler’e aşinalık geliştirecek gayretli ve ciddi okurların, Batı zihniyetini çözümlerken kendi medeniyetimizin düşünsel ürünleriyle de hesaplaşabilecekleri bir zemine kavuşmalarını umuyoruz.” 

Bize Yön Veren Metinler (I. ve II. ciltler 2014; III., IV., V. ciltler 2021; VI. ve VII. ciltler 2024)

Yedi ciltten oluşan Bize Yön Veren Metinler serisi, 750-2020 yılları arasında ortaya çıkan “kurucu” metinler üzerinden “biz” olgusunun tarihsel inşasını izlemeye imkân tanır. Derlemede yer alan seçimler, hukuki belgelerden ideolojik manifestolara, bilimsel metinlerden edebî eserlere uzanan, geniş bir yelpaze sunar. Seri, Batı düşüncesinin referanslarından ayrışarak yerli ve özgün bir bakışla medeniyet tarihimizin süreklilik ve dönüşüm çizgilerini değerlendirme olanağı sağlar.

“… dörtlünün bir ön dizin olarak kullanılarak, Türk-İslam medeniyetinden seçilecek eş zamanlı metinlerin eklenmesiyle kapsamlı ve belki de dünyada ilk kez derlenecek bir düşünce kılavuzunun oluştuğunu hayal ettiğimi itiraf etmek isterim.”

NASİHATNAME SERİSİ

Fesuphanallah ve Hafazanallah (2019)

Alatlı, hacimli bir çalışma olarak tasarladığı “Nasihatname” serisinin ilk kitabı Fesuphanallah!’ta “America the Beautiful”, ikinci kitap Hafazanallah!’ta ise “All American He-Man” yan başlıklarıyla yeni dünya düzeninin Amerika’yla kurduğu ilişkiyi sorgulayarak kültürel bir arkeoloji sunar.

“… Nasihatname dediğim bu kayıtlar, bir yönüyle de uzun yaşamamın zekâtı oluyor. Akil ömrümde yeminle bildiğim bir şey varsa o da ayaklarımıza dolanan meselelerden onları doğuran düşünce tarzımızı kullanarak kurtulamadığımız.”

Alev Alatlı, entelektüel birikimini yalnızca edebî ve fikrî eserleriyle değil, bilgi temelli televizyon programları aracılığıyla da geniş kitlelerle paylaşmıştır. Bu programlardan ikisi daha sonra deşifre edilerek kitaplaştırılmıştır:

Kelebek Etkisi (2015-2016)

Edward N. Lorenz’in kelebek etkisi metaforundan esinlenen Kelebek Etkisi programlarında, Ayşe Böhürler’in moderatörlüğünde küçük olayların büyük dönüşümleri tetikleyebileceği düşüncesiyle dünya siyasetinden inanç hareketlerine, kültürel akımlardan toplumsal değişimlere uzanan, geniş bir çerçevede sohbetler yapılmıştır. Programda gerçekleştirilen bu söyleşiler, 2021 yılında deşifre edilerek Kelebek Etkisi Söyleşileri I-II adıyla yayımlanmıştır.

İhmal Edilebilir Nasihatler (2019-2023)

Ayşe Böhürler’in moderatörlüğünde Alev Alatlı ve Prof. Dr. Süleyman Seyfi Öğün’ün katılımıyla tarih, kültür, modern dünya, medya ve inanç üzerine yapılan sohbetler, 2025 yılında Alev Alatlı: İhmal Edilebilir Nasihatler adıyla kitaplaştırılmıştır. Alatlı’nın yaşamından örneklerin ve düşünsel değerlendirmelerinin derlendiği eser, deneme ve fikir yazılarını takip edenler için özgün bir başvuru kaynağı niteliği taşır.

Mitolojinin Gücü (2023)

Alev Alatlı’nın mihmandarlığında TRT 2’de yayımlanan Mitolojinin Gücü programında, ilk altı bölümde Ayşe Böhürler; sonraki bölümlerde ise Süleyman Seyfi Öğün moderatörlük yapmıştır. Her hafta alan uzmanlarının konuk edildiği programda mitlerin ortaya çıkışı, Türk mitolojisindeki arketipler, mitolojinin dünyayı anlamlandırmadaki rolü, güncel jeopolitik tartışmaların arka planı ve Batı’nın tarih kurgusunda mitolojik unsurların etkisi gibi başlıklar ele alınmıştır.

***

Farklı dönemlerde ve çeşitli mecralarda kaleme aldığı yazılar ile yaptığı röportajlar, daha sonra Alev Alatlı ile Türkiye ve Dünya (2002), Şimdi Değilse, Ne Zaman? (2003), Hayır Diyebilmeli İnsan! (2005), Hatırla! Geçmişin Geleceğindir (2007) ve Yorumsuz (2008) başlıkları altında bir araya getirilmiştir.

Alev Alatlı’nın eğitime dair gözlem ve tespitlerinin bir proje kapsamında derlendiği Eğitim Paradigmasına Yeni Bir Bakış (Eğitim Sistemimizde Zihniyet Sorunu ve Bir Teklif) adlı eser, 2024 yılında yayımlanmıştır.

Dil öğretimi alanında etkili bir yere sahip olan Bizim English dergisi, Türk öğrencilerinin yabancı dil öğreniminde karşılaştığı güçlükleri aşmaya yönelik bir yaklaşım benimseyerek yayımlanmıştır. Şubat 1982-Temmuz 1984 arasında toplam 30 sayı çıkan dergi, dönemin dil öğretimi çalışmalarında dikkate değer bir örnek niteliği taşır.

Dergi, ilk sayısından sonra kısa sürede Alatlı’nın eğitim ve dil anlayışını yansıtan bir mecra hâline gelmiştir. Alatlı, bu yayın süreciyle kültürel farkındalığı geliştirmeyi, eleştirel düşünme becerilerini güçlendirmeyi ve Türkiye’nin sosyopolitik bağlamını dikkate alan bir perspektifle yabancı dil öğretimine yönelik yaklaşımı köklü biçimde dönüştürmeyi hedeflemiştir.

Alev Alatlı’nın aldığı ödüller kronolojik olarak şöyledir:

1986: Filistin davasının tanıtımına yaptığı katkılar nedeniyle Tunus’ta sürgünde bulunan Yasser Arafat tarafından “Özgürlük Madalyası” ile onurlandırıldı.

1987: İşkenceci romanıyla Türkiye Yazarlar Birliği Roman Ödülü’nü aldı.

2006: “Gogol’un İzinde” serisinin ilk iki kitabı olan Aydınlanma Değil, Merhamet! ve Dünya Nöbeti Rusçaya çevrildi; seri, Mikhail A. Sholokhov 100. Yıl Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü.

2012: Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Senatosu tarafından fahri doktora ünvanı verildi.

2014: Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü ile taltif edildi.

2017: Süleyman Demirel Üniversitesi tarafından fahri doktora ünvanına değer bulundu.

2024: T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının düzenlediği Türkiye ile Güçlenen, Türkiye’ye Güç Veren Kadınlar Programı kapsamında kendisine “Vefa Ödülü” verildi; ödülü Kapadokya Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı Funda F. Aktan teslim aldı.

2024: MÜSİAD tarafından “Farkındalık Ödülü”ne değer görüldü; ödül, Alev Alatlı adına Funda F. Aktan’a takdim edildi.