“Barış, Hakikat ve Adalet Adına…”
“Barış, hakikat ve adalet adına…” ibaresi 1894-96 yıllarında Türkiye’de görev yapan İngiliz Topçu Yüzbaşı Charles Boswell Norman’a ihtiramın ifadesidir.
Ermeni “Soykırımı” meselesinin günümüz kamuoyunda “kanlı Türk tarihinin muhtemel bir süreci” olarak algılandığını tahmin etmekteyim. Mektupta istatistiklere, münferit olaylara yer ayırmamamın nedeni bu haksız algılamadır. Birden fazla halkı ilzam eden facialara, münferit olaylara yer ayırmak demek “bizim” yaptığımız “Soykırım” – her ne idiyse – haklı nedenlere dayanıyordu şeklinde bir tartışmaya girmek demek olurdu, oysa bu topraklarda yaşananlar haklı ya da haksız olma keyfiyetinin çok fevkindedir. Yok edilen insan ve mal varlığına kaba sayılar olarak bakıldığında esası itibariyle Avrupalı ve açgözlü bir ideoloji ve uygulamanın bölge insanlarına reva gördüğü ile Osmanlı yöneticilerinin tutumları hiçbir şekilde kıyaslanamaz.
Bu mektubun muhatabı gibi ben de bir takım ölçütlere göre kaba saba, hatta belki olmasa da olur(1) bir ulusun sülbündenim. Bu nedenledir ki, ulusumun zaaf ve yetersizliklerini gözden kaçırmamaya vargücümle özen gösterdim. Ancak, emperyalist kurgu, tahrik ve kıyıma ilişkin hemen hiçbir şey söylemeyen Batılı aydınların ve onların (hiç kuşkusuz “liberal”) yerel Batılılaştırmacı müttefiklerinin, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla sonuçlanan yakın tarihimizi değerlendirirken kullandıkları lânetleyici dilin, Balkanlar’da, Kırım’da ve Kafkasya’da katledilen ve göçe zorlanan çoğunlukla Türk nesebinden milyonlarca Müslüman söz konusu olduğunda tarafsız bir dile dönüşüyor olmasına isyan ediyor, Türkiye Cumhuriyetinin bu topraklara sağ varmayı başarabilmiş sığınmacıların ahfadından oluştuğunu gözardı etmenin alçaklık olduğunu düşünüyorum.
Avrupalı olmayan halkların özelliklerinden birisi de alternatif tarihlerini oluşturabilecek sivil belgelere, güncelere, edebiyata sahip olmamalarıdır. Oysa, 1910’larda Osmanlı İmparatorluğu’na ilişkin düşmanca tutumuyla ünlenen Ernest Renan’ın kelimeleriyle: “Bir devleti kurtaran kuvvet manevi bir uyanıştır. Bu milli ve romantik bir edebiyat demektir. Türkiye’de böyle bir edebiyat yoktur ve olamaz. Türk romantikleri hangi intikam duygularını çoğaltacaklardır? Türkiye’de öyle birşey yoktur. Türk edebiyatı sükûnet ve tasvir edebiyatıdır.”(2) Türkler, Araplar, Kürtler ya da İranlılar, bölge halkları için geçerli olan bu olgunun sonucu, deneyimlerinin, uğradıkları haksızlıkların, trajedilerin, emel ve ideallerinin yaşanan gerçeklerle doğrudan bağlantısı olmayan, sorumluluğunu taşımayan kalemler tarafından takdim edilmesidir. Bu kalemler, Batının Türkler ve Müslümanlara karşı yüzlerce yıllık önyargılarından kaynaklanan kültürel şablonlarından kurtulamazlarken, aynı kaynaklardan beslenen yerli aydınlarımızın bizi güçlükle katlanılabilen bir belâ konumuna indirgeme eğilimlerine büyük bir hevesle katkıda bulunmalarına içerliyor, teessüf ediyorum.
Yaşanan her trajedinin Batılı ideoloji ve uygulamaların sonucu olduğu şeklindeki yorumlar kadar, belirli bir tarih görüşüne uydurulamayan ya da istenen sonuca götürmeyen her eylemin barbarlık, ilkellik olarak nitelendirilmesinin bölge ve dünya barışına hizmet etmediğini savunuyor; ve nihayet, yine bir Avrupalı ideoloji doğrultusunda rakip olduğu düşünülen bir ırkı yeryüzünden silme girişimi olan “Genocide” uygulamasının Türklerin de üstesinden gelebilecekleri bir proje olduğu savını hayretle karşılıyor, bu çabanın Auswitz’de, Bersen’de can veren Yahudilere reva görülen dehşeti evcilleştirmeye yönelik olabileceğinden kuşkulanıyorum.
Bu mektubun Pamuk’un iddialarına ilişkin bir “uzman” görüşü olmadığı, meseleye nokta koyamayacağı açıktır. Ancak, Ermeni meselesinin çözümsüzlükten kurtulması için tarafların ve olaylara müdahil olan diğer halk ve devletlerin tutum ve eylemlerinin de ve açık yüreklilikle ortaya dökülmesi gerektiği de bir o kadar açıktır. Kendi adıma böylesi bir yüzleşme olmaksızın, atalarımı “soykırım” gibi rezil bir töhmet altında bırakan ithamları aşağılık tacizler olarak umursamamaya devam ederken, sahici bir tartışma sonucunda genelde kabul gören tarihin tashihine gönül huzuru ile razı olacağımı beyan ederim.
Alternatif Tarih
Yaklaşık üç ay önce Başbakan Erdoğan, 173 yıldır kesintisiz hizmet veren Yedikule Surp Pırgiç Ermeni Hastahanesi Müzesinin açılışını yaptı. Müzenin en kıymetli parçası Sultan İkinci Mahmut’un Ermeni hastahanesinin açılmasına izin veren 1832 tarihli fermanı ve tuğrasıydı. İkinci Mahmut, imparatorluğun bu en uzun yüzyılında Üçüncü Selim’in öldürülüşünü, 1809 Rus harbini, 1821’de Yunanistan’ın kopuşunu, 1826 Yeniçeri isyanını, 1826 büyük İstanbul yangınını, 1827’de elli yedi gemi, sekiz bin askerin kaybı ile sonuçlanan Navarin baskınını, 1828’de Tekirdağ’a inen Kazak atlılarını, 1830’da Fransızların Cezayir’i işgalini, 1832 Mısır ordusunun Konya’ya girişini yaşamış bir adam, paha biçilmez fermanını muhafaza eden, İstanbul Ermeni cemaatidir. Cemaatin ileri gelenlerinden Bedros Şirinoğlu’nun Başbakanın yanında durmuş fermana bakarkenki yüz ifadesi, dilinden düşürmediğini yakından bildiğim “Biz bu ülkenin çocuklarıyız” beyanı, tarihlerinin izini İsa’dan önce altıncı yüzyıla süren kadim bir halkın kör öfkeden, üstenci hümanizmadan, aklın kurgusundan arınmış engin dünya görüşünün hülâsası gibidir: “Genocide” gibi ekonomik ve siyasi çıkarların şekillendirdiği tarih yorumlarına sarılmayacak kadar deneyimli, dayatılan “konjönktürel resmi tarih”e karşı durabilecek kadar haysiyetli, kendi alternatif tarihlerine sahip çıkabilecek kadar güçlü ve onurlu insanların yaşanan gerçekliğe odaklanan, insanoğlunun fıtratındaki temel iyiliği ululayan, masumiyeti horgörmeyen, trajedilere takılıp kalmayan, coşkuyla, umutla, haysiyetle yoğrulmuş yaklaşımları.
“Saroyanesque”
Bu mektubun muhatabı bir yazar. William Saroyan(3) da öyle. Ermeni ulusunun yetiştirdiği uluslararası standartlarda en büyük yazar olan Saroyan’ın iki düzine dile çevrilmiş, satışları milyonları bulmuş altmışı aşkın kitabı, “Tarihi sona ermiş, savaşları yapılmış ve kaybedilmiş, müesseseleri unufak dökülmüş, edebiyatı okunmayan, müziği duyulmayan, duaları artık kabul edilmeyen, önemsiz insanlardan oluşan bir ırk” dediği halkının sesi olur. Bu kadim kavmin kültürünü, güzelliklerini uluslararası camiaya tanıtır. Baba Saroyan, yoksul bir göçmendir; 1911’de öldüğünde William ve kardeşleri yetimhaneye verilirler. Onbeş yaşında okulu bırakmak zorunda kaldığında, ABD 1929 ekonomik krizinin eşiğindedir. Açlık sınırında bir yaşam sürdürmesine rağmen 1939’da Amerika’nın “nobeli” sayılan Pulitzer Prize ödülünü “sanatı değerlendiren ticaret olmamalı” gerekçesiyle reddeder; uluslararası edebiyat dünyasında “Saroyanesque” dedikleri, yaşamsever, empresyonist, maddeye burun kıvıran dünya görüşü.
Saroyan’ın ömrü Ermeni halkının en dağınık, en acılı, en yenik olduğu bir döneme denk düşer. Buna karşın, büyük yazar kavmini “Soluklandığınızda derin nefes almayı, yemek yediğinizde ağızınızdaki lokmanın tadını hissetmeyi, yattığınızda sahiden uyumayı öğrenmeye çalışın. Yaşarken tüm gücünüzü diri olmaya verin, güldüğünüzde yer gök titresin,” diye yüreklendirir. Hayat karşısında bu tutum takınılabildiği takdirde, “Kim yokedecekmiş bu kavmi görmek isterdim… Bakın, bakalım yeniden gülmelerini engelleyebilecek misiniz? Yeniden şarkılar söylemelerini, dua etmelerini engelleyebilecek misiniz?..”
William Saroyan kime söylüyordu bunları, bize mi? Hayır, çünkü, Ermeni tarihi Türk-Ermeni ilişkilerinden ibaret değildir. Saroyan olsun, Bedros Şirinoğlu olsun tarihin birden fazla yüzü olduğunu, yakın geçmişte yaşananların iki bin altı yüz yıllık kadim Ermeni tarihinin sayısız fasadlarından sadece birisi olduğunu bilen insanlardır. Çıkarılacak bir faturanın adresinin mezarları bile kaybolmuş kavimlerin kabirleri olacağını bilen insanlar.
Ermeni tarihi “tehcirler” tarihidir
Yaklaşık 2600 yıl kadar önce “Ermenistan” olarak bilinen toprakların ilk işgalcileri İranlılar, sonra Büyük İskender,(4) sonra Romalılar, sonra Bizanslılar, Araplar, Selçuklar, Moğollar, Tatarlar (Çingizler), Osmanlılar, Safaviler ve Ruslar. İ.S. 300’e kadar pagan olan Ermeniler, Zerdüşt İranlılarla benzer dini inançları, gelenekleri paylaşır, kız alır, kız verirler; hatta Sasani hanedanına ortaktırlar. İki halkın araları Kral Tiridates’in Kayseri’de “Gregori” ismiyle (İ.S. 311) vaftiz olmasıyla açılır. İran’ın İ.S. 600’lerde İslâm’a ihtidası, ilişkileri kopma noktasına getirirken, Ermeniler 11. yüzyılda Malazgirt’ten giren Selçuklulara yenik düşerler. Halkın bir kısmı İran Azerbeycanına, diğer bir kısmı Adana ve cıvarına (eski Kilikya) küçük bir kısmı da Batı Avrupa’ya (Benelux ülkelerine) göçer.
Haçlı Seferlerinde Frankların doğal müttefikleridirler. 13. yüzyılda işgalci Moğollarla işbirliği yapmaları da doğaldır; karşılığında Hazar, Karadeniz ve Akdeniz’de ticari imtiyazlar elde eder, Sultaniye, Tebriz gibi şehirlerde ticaret merkezleri kurarlar. Haçlıların yenilgisi, 1375’de Kilikya’daki son bağımsız devletlerini de kaybetmeleriyle sonuçlanır. Ondördüncü yüzyılda Timur işgali, ardından Karakoyunlularla Akkoyunluların savaşlarında taraf değillerdir. Ancak, arada kalır, adamakıllı zarar görürler.
Onaltıncı yüzyılda İran birliğini gerçekleştiren Safavi hanedanı(5) Osmanlı karşısında bir tehdit unsuru olarak şekillenir. Birinci Selim, Şah İsmail’in peşine düşer ve Osmanlılar ilk kez eski Ermenistan topraklarına girerler, 1517. Ne ki, Şah İsmail, Selim’i göğüslemeye hazır değildir; Osmanlı ordusunun tutunmasını zorlaştırmak için geri çekilirken yaktığı köyler, Ermeni köyleri. Binlerce Ermeni yollara düşerlerken, Sultan Selim, Çaldıran muharebesi kazanır, başkent Tebriz’i alır ancak Osmanlı’nın doğuda gözü yoktur, bırakır geri dönerler. Safavilerle-Osmanlılar arasında çekişme devam eder. Ermenistan’ın batı bölgelerini Osmanlılara, doğu bölgelerini İran’a bırakan 1555 antlaşmasının ömrü uzun sürmez. 1578, sonra tekrar 1590 Osmanlı seferlerinde Tebriz bir kaç el değiştirir.
Güçlü devletler savaşırlarken arada kalmak Ermeni halkının kaderi gibidir. Uzun savaş yıllarında müthiş bir trafik oluşur: Tebriz, Karabağ ve Nahçivan’da yaşayan Ermeniler İstanbul’a gelirlerken, İran, onlardan boşalan topraklara Van Ermenilerini yerleştirir. Böylece boşalan Van’a da Sultan Selim’den itibaren göçebe Kürt aşiretleri yerleştirilir. Eski Ermenistan topraklarının boşalmasının, sosyal ve etnik dengesinin Kürtler lehine değişmesinin başlıca nedeni uzun Osmanlı-Safavi savaşlarıdır. 17. yüzyıla kadar devam eden bu uygulamanın “Osmanlı devleti Kürtleri kontrol edemeyecek duruma geldiğinde ya da Kürtleri Ermenilere karşı kullanmaya kalktığında Ermenilerin karşısına ciddi bir sorun olarak ortaya çıktığı” görülür.(6) Osmanlı-Safavi çekişmesinin bir diğer sonucu da İran ve Anadolu (ve İstanbul) Ermenilerinin ayrışmalarıdır.
(1) “Başlarına böyle bir gelmesini istemem ama Türk milletinin tümü ortadan kalksa, dünyaya bir şey olmaz” Vladimir Jirinovskî, 1993 parti kongresi nutku.
(2) 1913, Fransız basınından Pierre Loti
(3) 1908-1981
(4) İ.Ö. 356-323
(5) 1501-1732
(6) George A. Bournoutian, A History of the Armenian People Volume II.